Jacek Drobny w jednym z esejów składających się na książkę "Historia kradzieży wehikułu nieśmiertelności" pisał, że w XIX wieku Polacy zrezygnowali z "suwerenności w nazywaniu świata po swojemu". Za najważniejszy element tej rezygnacji uważał używanie terminu Rosja zamiast Moskwa. Pisał "zadziwiająca jest konsekwencja z jaką narzucano Polakom słowo Rosja". Pisał także o swojej opozycji wobec używania przez Polaków terminu Rosja: "Słowo to oznacza dla mnie mentalną akceptację imperialnych ambicji Moskwy. Mówiąc Rosja, przyznajemy państwu ze stolicą w Moskwie cechy, których to państwo od dawna nie posiada."

Małym krokiem w kierunku "nazywania świata po swojemu" była uchwała Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej z 2023 r. o przywróceniu tradycyjnej nazwy miasta Królewiec zamiast "Kaliningradu". Mentalni spadkobiercy systemu sowieckiego oczywiście będą nadal używać nazwy ku czci stalinowskiego aparatczyka Kalinina, który między innymi podpisał się pod decyzją o zamordowaniu polskich oficerów w 1940 r. Ale to już ich problem. 

Z "nazywaniem świata po swojemu" wiąże się jeszcze jedna sprawa. Chodzi o "poczet królów i książąt Polski", czyli pytanie - kogo powinniśmy uważać za prawowitych władców Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów? Nieprzypadkowo nawiązuję do tytułu cyklu obrazów Jana Matejki, bo obraz znaczy więcej niż 1000 słów, a Matejko był ważniejszy dla świadomości Polaków niż 1000 prac historycznych. Sporządzenie listy władców nie było wcale takie oczywiste.

Poczet autorstwa Matejki powstał w monarchii austro węgierskiej. Żeby zadowolić Austriaków, trzeba było zacząć od Mieszka I, a nie od któregoś z wcześniejszych władców, bo nauka austriacka czy niemiecka nie akceptowała żadnych "legendarnych" postaci panujących przed Mieszkiem. Ale jak potraktować różnych władców, którzy przypisywali sobie tytuł królewski w wiekach XVIII i XIX? Nazwa Polski była przez zaborców wymazana z mapy i oficjalnie nie używana jedynie w latach 1795 -1815. W 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim gangsterzy zwani dla zmyłki wybitnymi politykami wielkich mocarstw bawili się w Pana Boga, decydując o losach całych narodów. Na mocy decyzji Kongresu od 1815 tytuł króla Polski przyjął car Aleksander I. Jego następcy także używali tego tytułu, nawet kiedy zlikwidowali Królestwo Polskie jako jednostkę terytorialną, tworząc Kraj Przywiślański.

Można więc wyobrazić sobie sytuację, w której Matejko czy polscy historycy do władców Polski zaliczyliby Aleksandra I i jego następców. Ale Matejko żył w zaborze austriackim. I polska nauka historyczna w drugiej połowie XIX wieku rozwijała się przede wszystkim w zaborze austriackim. Zrozumiałe było odrzucenie przez historyków z tego zaboru skutków decyzji Kongresu Wiedeńskiego o stworzeniu kadłubowego Królestwa Polskiego przyspawanego do Moskowii. Przyczyną nie była jedynie niechęć polskiej szlachty do państwa carów. Przyznając carom prawo do polskiej korony Matejko, czy historycy ze Lwowa i Krakowa działaliby na szkodę Austrii Habsburgów i musieliby się liczyć z konsekwencjami.

Dlaczego jednak nauka historyczna uznała Augusta II, Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego za prawowitych królów Rzeczypospolitej? Przecież ich elekcji nie da się nazwać "wolnymi". W Szkole Nawigatorów wskazywano wielokrotnie, jaki wpływ na twórczość historyków z zaboru austriackiego miały władze we Wiedniu. Dopiero zaczynamy uświadamiać sobie, że historię pisali nam Niemcy, posługując się polskimi historykami. Trzy państwa dokonujące rozbiorów Polski były rządzone przez niemieckie dynastie. Dynastia rządząca w Moskowii podawała się co prawda za Romanowów, ale podstawy do tego były nikłe. Car Piotr III nie nauczył się nawet mowy poddanych. Carowie moskiewscy od 1762 r. byli po prostu Niemcami, a i wcześniej wpływy niemieckie były w Moskowii ogromne. A Niemcy mogli się kłócić, mogli toczyć wojny, ale nigdy nie odmawiali sobie wzajemnie prawa do rządzenia "swoją częścią Polaków" i wstawiania w Polsce uzgodnionych przez siebie namiestników, takich jak Sasi i Poniatowski. Rządzenie Polakami przez Niemców było przedstawiane jako naturalny porządek rzeczy. Nie tylko w XVIII wieku. Propaganda Republiki Federalnej Niemiec w latach 90-tych XX wieku przedstawiała czasy saskie w Polsce jako czas pokojowego współistnienia Polaków i Niemców - np. w 1997, kiedy hucznie obchodzono 300 rocznicę powstania unii polsko-saskiej.

Historycy polscy w XIX wieku chcieli też zachować pozory, że państwo polskie istniało jeszcze w wieku XVIII. Taka chęć zachowania pozorów była przecież widoczna już u szlachty i magnatów, przybyłych w 1764 r. na elekcję Poniatowskiego. Pamiętnikarz Jędrzej Kitowicz zwracał uwagę, jak starano się dotrzymać wszelkich procedur związanych z elekcją, wszelkich ceremoniałów, nie zwracając uwagi na pilnujących przebiegu elekcji Moskali, udając, że ich nie ma i że o wszystkim decyduje szlachta Rzeczypospolitej.

Gdyby o wynikach elekcji w Rzeczypospolitej decydowała większość głosów, w 1697 roku królem zostałby francuski książę Conti z młodszej linii Burbonów, zaś w 1733 roku Stanisław Leszczyński. W obu wypadkach kosztem elektorów saskich. Ale elekcje w Rzeczypospolitej nie przewidywały wyboru króla większością głosów. W jednym z esejów zawartych w pracy zbiorowej "Elekcje królów Polski w Warszawie na Woli 1575-1764" historyk Henryk Rutkowski opisał zasady wyboru króla. Po pierwsze "wszelkie kandydatury są dopuszczalne", po drugie "w elekcji mógł wziąć udział i bezpośrednio wybierać monarchę każdy szlachcic". Trzecią zasadą było "wymaganie jednomyślności, czyli zgody wszystkich elektorów na wybór określonego kandydata, co można też nazwać warunkiem braku sprzeciwu".

Dalej jednak Henryk Rutkowski w swoim tekście trochę odbiega od prawdy, pisząc, że "w 1697 r. (15 V- 28VI) wybrany został August II Sas; drugim elektem był francuski książę Franciszek Ludwik Bourbon de Conti." W rzeczywistości to książę Conti był wybrany królem jako pierwszy, a do wyboru Fryderyka Augusta, elektora saskiego, znanego w Polsce jako August II Sas doszło tylko dlatego, że z pola elekcyjnego znacznie liczniejsi zwolennicy Contiego udali się do warszawskiej katedry, aby odśpiewać "Te Deum laudamus". Znaczenie elekcji Contiego podnosił ponadto fakt, że królem ogłosił go prymas, kardynał Michał Radziejowski.

Trzeba jednak przyznać rację biskupowi Janowi Kopcowi, autorowi wydanej przez Klinikę Języka książki "Między Altransztadem a Połtawą", kiedy pisze o stronnictwach popierających w 1697 r. księcia francuskiego i elektora saskiego : "Już (...) w momencie podwójnej elekcji na polach pod Warszawą w końcu czerwca 1697 r. oba stronnictwa wiedziały, że wybór ich kandydatów był nielegalny...". Był nielegalny, bo nie spełniono wspomnianego przez Rutkowskiego warunku jednomyślności elektorów. Oczywiście warunek ten był spełniany podczas elekcji tylko teoretycznie. Praktyka wyglądała według Rutkowskiego tak: "czasem większość potrafiła skłonić zwolenników innego kandydata do rezygnacji z popierania go, a gdy opozycja była nieznaczna, można ją było potraktować jako nie istniejącą. W razie jednak zdecydowanego rozdwojenia głosów warunek jednomyślności oznaczał podwójne wybory, co w konsekwencji powodowało, że o ostatecznym wyniku elekcji decydowała większa sprawność, czy nawet siła zbrojna jednej ze stron."

Sprawność jednej ze stron decydowała w XVI wieku podczas elekcji Stefana Batorego, czy Zygmunta III Wazy, kiedy to wygrali przeciwnicy kandydatów habsburskich, kierowani przez Jana Zamoyskiego. Ale opanowanie tronu w Rzeczypospolitej przez elektora saskiego w 1697 r. nie było wynikiem rywalizacji dwóch polskich stronnictw, tylko skutkiem inwazji wojsk saskich na Rzeczpospolitą. Po podwójnej elekcji w 1697 r. prymas Radziejowski próbował porozumieć się ze zwolennikami elektora saskiego licząc na przeciągnięcie ich na stronę Contiego. Pojawiły się także propozycje unieważnienia obu elekcji i oddania decyzji o wyborze króla w ręce sejmu. Zwolennicy Sasa nie zgodzili się na to. 4 lipca 1697 r. elektor saski wkroczył w granice Rzeczypospolitej z ośmiotysięczną armią. Liczba wojska nie była zbyt imponująca, ale w sytuacji, gdy armia Rzeczypospolitej nie dostawała żołdu od 1690 roku, nikt nie był w stanie przeciwstawić się Sasom.

Elektor saski dla tronu polskiego wyrzekł się luteranizmu, przyjął katolicyzm (moim zdaniem całkowicie koniunkturalnie, a może nawet fałszywie) i opanował Kraków przy pomocy wojska saskiego. Michał Komaszyński na początku lat 70-tych opublikował ciekawą książkę "Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego". Pisał w niej, że elektor zajął Kraków dzięki przekupieniu starosty i komendanta Wawelu Franciszka Wielopolskiego. O przygotowaniach do koronacji Sasa w Krakowie Komaszyński pisał: "Potrzebne do uroczystości insygnia królewskie wydobyto ze skarbca przez wyłom w murze, gdyż klucze do tego pomieszczenia znajdowały się w rękach zwolenników Burbona. Zwyczaj wymagał, ażeby koronacja odbywała się dopiero po pogrzebie zmarłego króla. Ale ciało Jana III spoczywało jeszcze na zamku warszawskim. Znalazł się sposób i na tę przeszkodę. Pogrzeb Sobieskiego odprawiono przy pustej trumnie." Komaszyński wspomniał, że zwolennicy Sasa wypowiadali się (co oczywiste) pochlebnie o podniosłym charakterze uroczystości koronacyjnych. Przytoczył także opis koronacji autorstwa jednego ze zwolenników Contiego, którego jednak nie wymienił z nazwiska: "ceremonia odbyła się bardzo ponuro, że było dwa razy tyle Niemców co Polaków, a natłoku żadnego, chociaż płacono podobno ludziom, żeby się zbiegali. Dygnitarskich czynności nie miał kto sprawować, bo wszyscy prawie panowie są po naszej stronie."

Na wieść o morskiej wyprawie księcia Contiego, który na czele eskadry francuskich okrętów miał przybyć pod Gdańsk, elektor saski wysłał 3 tysiące kawalerii na Pomorze. Niby były w tym oddziale jakieś chorągwie polskie. Ale... Dowodził kawalerią saski generał Jakub Flemming i Michał Brandt, oficer w służbie Rzeczypospolitej od 1656 roku, także Niemiec i luteranin. Niemcy ci rozbili na Pomorzu nieliczne oddziały litewskie, które udawały się na służbę do księcia Contiego. Kawaleria Brandta w sile ok. 1000 żołnierzy 8 listopada 1697 r. dotarła do opactwa w Oliwie, gdzie przebywali francuscy marynarze i polska szlachta - zwolennicy Contiego. Doszło, jak pisał Komaszyński nie do bitwy, ale do pogromu Francuzów i Polaków. Conti przebywał wówczas na okręcie. Komaszyński pisze, że jedna z kolumn jazdy saskiej "skierowała się prosto na stajnie opactwa. Wyprowadzono z nich z wielkim krzykiem sto koni, a wśród nich trzy zaprzęgi biskupie, każdy wartości półtora tysiąca talarów. Tymczasem sam Brandt przetrząsał dworki oliwskie, zabierając wszędzie, jako cenną zdobycz, sporą liczbę koni. Jednemu tylko kasztelanowi zrabowano sześćdziesiąt koni i pod groźbą wymierzonych w pierś pistoletów zmuszono go do oświadczenia, ze jest za Sasem. (...) Ze szlachty zdzierano kontusze, a nawet buty i czapki. (...) W pościgu za pierzchającą szlachtą wdarli się rajtarzy do kościoła. Schronili się tu kasztelan brzeski Kazimierz Grudziński i biskup kujawski Mikołaj Święcicki. Pierwszego znieważono i pobito. Na biskupie, który leżąc krzyżem modlił się pod głównym ołtarzem, podarto szaty, a na koniec zerwano mu z piersi krzyż diamentowy. Sasi zrewidowali dokładnie świątynię. (...) Wyciągali z triumfem ukrytych w zakamarkach Francuzów." Opactwo w Oliwie zaatakowało wyłącznie wojsko saskie. Polskie chorągwie zwolenników elektora nie wzięły udziału w tym napadzie. Brali natomiast w nim udział rajtarzy miasta Gdańska, popierającego elektora. Nic dziwnego, że po tym pogromie i wobec braku regularnych wojsk po swojej stronie książę Conti zdecydował się na powrót do Francji.

Objęcie władzy w Polsce przez Sasów i koronacja Fryderyka Augusta, znanego odtąd jako "król August II" miało charakter zamachu stanu z udziałem obcych wojsk. Nie zmienia tego obecność przy elektorze saskim jego polskich zwolenników, takich jak wojewoda ruski Jan Stanisław Jabłonowski. Podczas ceremonii koronacyjnej w Krakowie, jak pisał Erazm Otwinowski "Sasi nie dowierzając Polakom, wszystkie ulice swoimi rajtarami opanowali i zamek infanteryą obsadzili. " Przypomina mi to sytuację po inwazji holenderskiej na Anglię w 1688 r., kiedy to wojska holenderskie opanowały Londyn i nie dopuszczały do miasta żadnych angielskich żołnierzy, nawet tych przyjaźnie nastawionych wobec Holendrów. Nam jednak każe się wierzyć w bajki, że rok 1688 w Anglii był rewolucją, w dodatku chwalebną, a nie holenderską inwazją. A rok 1697 w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyniósł "wolną elekcję" Sasa na króla, a nie niemiecki zamach stanu. Biskup Kopiec co prawda jest zdania, że późniejsze wydarzenie - pogodzenie się zwolenników Contiego ze zwolennikami Sasa uczyniło Augusta II legalnym królem, jednak i ten autor wspomina, że "doszło (...) na gruncie polskim do traktowania Sasów jako intruzów", "królowi zarzucano wysługiwanie się wojskiem saskim", "narzucane przez nie kontrybucje i ogólnie naganne zachowanie się niewiele odbiegało od zachowania się wojsk okupanta szwedzkiego".

O okupacyjnym charakterze rządów Sasów w Polsce świadczy podejście samego Augusta II do władzy w Rzeczypospolitej. Zacytuję niezbyt cenionego w Szkole Nawigatorów profesora Janusza Tazbira. Pisał on: "August II nigdy nie uchylał się od rozmów na temat różnych wersji podziału Polski pomiędzy sąsiadami".

Jeszcze większą farsą od elekcji Augusta II była elekcja Augusta III w 1733 r. Wtedy także doszło do podwójnego wyboru. Jak pisał Rutkowski: "nieliczna, ale opierająca się na sile wojsk rosyjskich opozycja wobec wybranego kilka dni wcześniej Stanisława Leszczyńskiego wprowadziła na tron Augusta III". W XVIII w. "jedyne (...) rzeczywiście swobodne wyrażenie woli znacznej większości wyborców to obranie na króla w 1733 r. Stanisława Leszczyńskiego, rychło wszakże pozbawionego tej nominacji przez obcą przemoc."

August III, chociaż namaszczony przez Moskali, jak pierwsi sekretarze Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w XX wieku, zyskał jednak sympatię wielu Sarmatów. Trzeba przyznać, że południowe prowincje Rzeczypospolitej, nie spustoszone przez wojska biorące udział w wojnie siedmioletniej cieszyły się wówczas pokojem i zaczęły się rozwijać gospodarczo. Porównam jednak tę sytuację z sytuacją z XIX wieku. Nie wszyscy carowie moskiewscy prowokowali w Polsce powstania i potem zsyłali powstańców na Syberię. Za panowania niektórych carów żyło się części Polaków nie najgorzej. Ale dalej nie uznajemy ich za władców Polski, bo byli nam narzuceni. Dlaczego zatem uznajemy za władców Polski Sasów?

O elekcji Poniatowskiego w 1764 roku pisał w swoich "Pamiętnikach, czyli historii polskiej" Jędrzej Kitowicz: "Wiedzieli od sejmu konwokacyjnego wszyscy dobrze, iż nie kto inny, tylko Poniatowski będzie królem, bo nicht prócz niego konkurentem jawnym i mocnym do korony nie pokazał się. Lecz dla uformalizowania wolnej elekcji wszystko tak robili, jak być było powinno, gdyby w samej rzeczy naród wolnie, nie z przymusu, nie pod harmatą moskiewską króla sobie obierał. A że Moskwa temu sejmowi asystowała, stojąc w pogotowiu pod Warszawą, przeto nie było nikogo, który by się propozycji podanej od prymasa, aby Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego, obrać i narodowi ogłosić za kandydata do tronu, sprzeciwił. " Kitowicz opisuje niecodzienną sytuację podczas elekcji, kiedy to prymas objeżdżał zebranych przedstawicieli województw i panowała wyjątkowa zgodność co do poparcia dla kandydatury Poniatowskiego. Jednak kiedy prymas dotarł do przedstawicieli województwa ruskiego, zdarzyło się, że "szlachcic jeden nieparadnie ubrany i na koniu podłym, wysunąwszy się z szeregu ku prymasowi, zaczął do niego jeszcze przed pytaniem taką perorę:

-Mości książę! Proszę waszej książęcej mości imieniem całego naszego województwa, abyś nam nominował za króla i pana jaśnie oświeconego księcia wojewodę ruskiego, od którego nasze województwo ruskie wielkich doznaje dobrodziejstw (a notabene nie obejrzał się po sobie i chudym koniu swoim, że na nim żadnego pańskiego dobrodziejstwa znać nie było; lecz wróćmy się do rzeczy).

Prymas jakby tego nie uważał i swoje pytanie zaczął, na które książę wojewoda ruski wyraźnie odpowiedział, iż chce mieć za króla pana Stanisława Poniatowskiego, i oddał prymasowi kandydacją; jeszcze zaś wprzód, uchyliwszy kapelusza, odpowiedział szlachcicowi: Dziękuję wielmożnemu panu.

Uważałem, iż książę wojewoda ruski, (...) odpowiadając prymasowi, dużo był na twarzy pobladł - czy go ów szlachcic zmięszał swoją niespodziewaną i bez wszelkiej konsekwencji nominacją, czyli też usta nie zgadzały się z sercem, które dużo na to boleć musiało, iż za jego pieniądze korona się nie jego Adamowi, ale Stanisławowi, oszustowi, dostawała. "

Wspomnianym przez Kitowicza wojewodą ruskim był August Aleksander Czartoryski, który liczył na koronę dla swojego syna Adama, jednak musiał ulec wobec stanowczej decyzji Katarzyny II. Nazwanie Poniatowskiego przez pamiętnikarza oszustem mogło się wiązać z tym, że zdaniem Kitowicza stolnik litewski już przed koronacją nie zamierzał dotrzymać obietnic potwierdzonych przysięgą.

Symbolika dnia wybranego na koronację Poniatowskiego była dość jednoznaczna. Jak pisze Kitowicz: "koronacja złożona była na dzień 25 listopada, którego dnia obchodzi Kościół łaciński święto św. Katarzyny, panny i męczenniczki. A że Stanisław Poniatowski osiadł tron polski z łaski Katarzyny II, cesarzowy moskiewskiej, przeto dzień jej imienia obrał na koronacją swoją, czcząc i zawdzięczając tym festynem łaskę swej protektorki. "

Warto dodać, że już od XIX wieku była prowadzona akcja propagandowa wybielająca Poniatowskiego. Propaganda nie mogła przedstawiać Poniatowskiego jako wybitnego wodza czy przebiegłego polityka, więc lansowała go za pomocą słowa "ale". Nikt nie mógł zaprzeczyć, że był wybrańcem Katarzyny II, a nie szlachty polskiej, nie można było zaprzeczyć, że przystąpił do Targowicy, że abdykował, co było fatalne dla sprawy polskiej. Ale... I tu następowała lista zasług. Niewiele brakowałoby, aby przypisano Poniatowskiemu zasługę, że w latach 1764-1795 słońce w ogóle wschodziło nad Polską. A ewidentne porażki często przedstawiano jako sukcesy, czego przykładem jest przedstawianie katastrofy jaką była Komisja Edukacji Narodowej jako wiekopomnego sukcesu. W PRL spór o Poniatowskiego nakładał się na spory polityczne, komuniści widzieli siebie jako następców genialnego władcy, bo tak jak on "uznawali realia geopolityczne", a przy tym tak jak on oświecali ciemny naród. Z kolei opozycjonista profesor Jerzy Łojek demaskował Poniatowskiego, jako osobę, która (jak wynikało z przedstawionych przez profesora faktów) nigdy nie przestała być lojalna wobec Katarzyny II. Udział Poniatowskiego w uchwaleniu Konstytucji 3 Maja miał moim zdaniem charakter prowokacji, ułatwiającej "dzielenie Polaków" i dającej pretekst do interwencji militarnej.

Na ogół wszyscy zainteresowani tematem zdają sobie sprawę, że Polska Rzeczpospolita Ludowa była państwem niesamodzielnym, satelickim, nie mogącym decydować o swoich najważniejszych sprawach. Tymczasem w odniesieniu do Sasów i Poniatowskiego podtrzymuje się fikcję, że byli to królowie wybrani przez polską szlachtę w wyniku wolnej elekcji, a nie narzuceni przez Moskwę czy Austrię figuranci-namiestnicy. Takim samym "królem" był w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939-1944 Hans Frank. Rządził nawet rezydując na Wawelu niby władca. Różnica polegała głównie na tym, że szlachtę z XVIII w. oszukiwano, że może o czymkolwiek decydować, a Hans Frank nie pozostawiał Polakom złudzeń, że czeka ich coś innego niż eksterminacja.

Proponuję taki podział historii Rzeczypospolitej lat 1697-1795:

1697-1764 okupacja saska ( w okresach wojen poszczególne ziemie Rzeczypospolitej bywały też okupowane przez Szwedów, Moskali i Prusaków)

1764-1795 rządy carycy Katarzyny II za pośrednictwem namiestnika Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Istnieje pogląd, że w okresie Sejmu Czteroletniego i potem aż do momentu przystąpienia Poniatowskiego do Targowicy w 1792 r. Rzeczpospolita była niepodległa. Nie zgadzam się z tym, bo nie doszło wtedy do zmiany narzuconego władcy. Z fatalnym skutkiem dla państwa. 

---

tagi: moskwa  saksonia  rzeczpospolita obojga narodów  elekcje  czasy saskie  wettyni 

	zw
	22 lutego 2025 15:52

45     1734    16 zaloguj sie by polubić