W notce o powstaniu Stanów Zjednoczonych napisałem, że dla Wielkiej Brytanii najważniejszą kolonią były Indie. Sprawy związane z buntowniczymi nastrojami w Ameryce Północnej na początku lat 70-tych XVIII wieku schodziły na plan dalszy, bo przede wszystkim trzeba było wykorzystać maksymalnie możliwości, jakie dawało zdobycie dominacji w Indiach i ukrócić nadużycia Kompanii Wschodnioindyjskiej. Ale nawet biorąc to pod uwagę, stłumienie buntu w Ameryce Północnej wydawało się być na wyciągnięcie ręki. Jeśli porównamy konsekwencję z jaką Kitchener tłumił ponad wiek później powstanie mahdystów, to zastanawia łatwość z jaką Londyn pozwolił w XVIII wieku Stanom Zjednoczonym na niepodległość. Po zaledwie paru latach wojny toczonej ze zmiennym szczęściem. Wiadomo, że walka toczyła się z całą koalicją państw i że Brytania zmagała się z zadłużeniem. Ale wiele wskazuje na to, że nie wszystkim w Londynie aż tak bardzo zależało na zwycięstwie w tej wojnie. Paradoksalnie, zwycięstwo mogło mieć niekorzystny wpływ na interesy kupców i finansistów londyńskiego City. Z prostego powodu. Zbytnio wzmocniłoby konkurencję - i to konkurencję wewnątrz Wielkiej Brytanii.

W 1747 roku Francja przyznała miastu Glasgow monopol na dostarczanie tytoniu na swój teren. Na pewno miała tu znaczenie polityka i trwałe związki francusko-szkockie. Choć Szkoci przeważnie nie wychodzili najlepiej na uczestnictwie w wielkiej francuskiej polityce. Z drugiej strony były powody praktyczne decyzji Francuzów. Kierunki wiatrów wiejących na Atlantyku sprawiały, że Glasgow było położone bardzo korzystnie do prowadzenia handlu z Ameryką Północną. Podróż z Ameryki do Glasgow trwała dwa tygodnie krócej, niż do innych wielkich europejskich portów. W 1772 roku 80 % importu do Szkocji stanowił tytoń. Głównie z Ameryki Północnej (znaną tytoniową kolonią była Virginia), choć także z Karaibów. Glasgow odgrywało rolę handlowego pośrednika między koloniami brytyjskimi a państwami z kontynentu. Zdecydowana większość towaru była od razu wysyłana do Francji, Holandii, Niemiec, Rosji i innych państw europejskich.

Sukces Szkotów w handlu tytoniowym polegał na tym, że rozwinęli oni sieć swoich przedstawicieli za oceanem, którzy znajdowali z wyprzedzeniem dostawców tytoniu i statki z Glasgow nie musiały długo czekać na załadunek, co znacznie zmniejszało koszty. Duże znaczenie miał też rozwój szkockiej bankowości ukierunkowanej na handel tytoniem. Trzy największe banki w Glasgow były zdominowane przez kapitał kupców tytoniowych. Nawet w Londynie szkoccy kupcy przejęli część miejscowego handlu tytoniem.

Jak pisał Jacob Price – do wielu kolonistów z Virginii „poczta, wiadomości, lektura, idee, religia, polityka docierały przez Glasgow”. Banki z Glasgow i Edynburga udzielały amerykańskim farmerom uprawiającym tytoń pożyczek, głównie krótkoterminowych. Kredytów udzielali także sami szkoccy kupcy. John Glassford, jeden z „władców tytoniu” z Glasgow oceniał w latach 60-tych XVIII wieku, że rolnicy zza Oceanu są winni Szkotom 500 tysięcy funtów, co na tamte czasy było ogromną sumą. Postępowanie kupców, którzy oplatali rolników amerykańskich siecią kredytów, a potem z pozycji wierzycieli zmuszali do sprzedaży tytoniu za niską cenę, spowodowało, że Szkoci stawali się znienawidzeni w tytoniowych koloniach.

Szkoci jak widać mogli być postrzegani przez dotychczasowych hegemonów handlu z Londynu jako zagrożenie. Handel tytoniem mógł stworzyć ekonomiczną potęgę Szkocji. Przeciwdziałanie temu było i w interesie City i w interesie Kompanii Wschodnioindyjskiej. Może najmniej było to w interesie rządu, który teoretycznie powinien cieszyć się z prosperity Glasgow i zachęcać inne regiony Wielkiej Brytanii do naśladowania tego sukcesu. Ale Szkoci byli nadal potencjalnymi buntownikami, wielu z nich po cichu sympatyzowało z wygnaną dynastią Stuartów. Co prawda najważniejsze domy kupieckie z Glasgow cechowała wierność Koronie. Ale kto wie, czy wielcy kupcy dalej wytrwaliby w tej wierności, gdyby stali się jeszcze bogatsi. Dla porządku trzeba dodać, że Szkocja jako całość nadal pozostawała krajem dosyć biednym, bo jakkolwiek łatwo było o kredyt dla kupców tytoniowych, to na inwestycje w infrastrukturę brakowało pieniędzy.

Zaradzić temu niedostatkowi kredytu miała utworzona w listopadzie 1769 roku firma Douglas, Heron and Company, bardziej znana jako Ayr Bank. Nowo powstały bank udzielał taniego kredytu (na 5%) na budowę mostów, dróg i kanałów. Był gotów finansować nawet 100 % wartości inwestycji. Wspólnikami Ayr Banku, odpowiadającymi własnym majątkiem za jego zobowiązania stali się najwięksi szkoccy arystokraci na czele z Henrykiem Scottem trzecim księciem Buccleuch. Wychowawcą księcia był słynny ekonomista Adam Smith. Książę płacił Smithowi do końca życia pensję 300 funtów rocznie. Ojciec światowej ekonomii nie raczył ostrzec swojego dobroczyńcy, żeby nie pakował rodzinnego majątku w to ryzykowne przedsięwzięcie, jakim był bank Douglas, Heron and Company, tak hojny wobec kredytobiorców. Ale tak to jest z wybitnymi ekonomistami „w realu”. Wybitny ekonomista Ryszard Petru też poległ w zetknięciu z rzeczywistością. A w Szkocji w 1772 roku stało się to, co dzieje się cyklicznie od początku cywilizowanego świata. Tak jak przy opisywanym przez Szymona Modzelewskiego kryzysie w 33 r. n.e. w starożytnym Rzymie, jak przy opisywanym przez Ewę Rembikowską kryzysie wiedeńskim w 1873 roku. Pękła bańka spekulacyjna. Właściciele ziemscy, którzy uwiarygodniali biznes, z powodu długów musieli oddać swoje majątki.

Postępowanie zarządu Ayr Banku jest określane przez niektórych historyków jako „szaleństwo”. Bank wyemitował ogromną ilość banknotów bez pokrycia. Ocenia się, że dwie trzecie papierowych pieniędzy w obiegu w Szkocji było wyemitowanych przez Ayr Bank. Kłopoty zaczęły się od bankructwa londyńskiej firmy Neale, James, Fordyce & Downe, banku powiązanego z Douglas, Heron and Company. 8 czerwca 1772 r. jeden ze wspólników londyńskiego banku, Aleksander Fordyce uciekł z pieniędzmi do Francji. Informacja o tym dotarła błyskawicznie do Szkocji. Bankructwo w Londynie przyniosło poważne kłopoty dla Ayr Bank. Klienci masowo pozbywali się papierowych pieniędzy wymieniając je w Ayr Banku na kruszec. Żeby mieć pieniądze na dalszą działalność, Ayr Bank brał w Londynie kredyty na 8 %. Nawet dziecko mogłoby stwierdzić, że to się nie może dobrze skończyć. Żeby pokryć zobowiązania banku, jego partnerzy z arystokracji musieli sprzedać własną ziemię. Bank Anglii bez większych ceregieli domagał się spłaty długu między innymi od księcia Buccleuch. Podjęte w porozumienu z Londynem środki zaradcze jeszcze pogarszały sytuację. Parlament uruchomił specjalne ustawodawstwo na rzecz bankrutujących Szkotów, choć sprzeciwiali się temu konkurenci Glasgow i Edynburga – londyńscy finansiści i kupcy oraz Kompania Wschodnioindyjska. Wielu udziałowcom Ayr Banku nic nie było w stanie pomóc. Do sierpnia 1775 roku ponad połowa z nich utraciła płynność finansową. Jak napisał Antoin E. Murphy, "upadek Ayr Banku był nie tylko tragedią dla bankowości w Szkocji, ale także osobistą tragedią dla licznych szkockich rodzin wielkich właścicieli ziemskich".

Można oczywiście wierzyć, że to wszystko wynik naturalnych procesów ekonomicznych, a Londyn po prostu wykorzystał do zniszczenia szkockich banków przypadkowo wynikły kryzys. Ale dziwnym trafem tuż przed pęknięciem bańki inwestycyjnej w Szkocji parlament brytyjski przyjął nowoczesne prawo upadłościowe. Prawo dla samej Szkocji, jeśli chodzi o ścisłość, podpisane przez króla w czerwcu 1772, w tym samym miesiącu, w którym zaczęły się problemy Ayr Banku. Pewnie, że i to mógł być przypadek. Ale wróćmy do rzekomego braku rozsądku kierownictwa Ayr Banku. Nawet jeśli w jego zarządzie byli szaleńcy, to skutki tego szaleństwa wykorzystali finansiści z Londynu, aby umocnić swoją pozycję. Londyńskie banki też poniosły straty, ale czy nie warto było się poświęcić, żeby zniszczyć konkurencję? Liczba prywatnych banków w Edynburgu, które zostały zrujnowane na skutek kryzysu jest różnie szacowana - było to od 13 do 27 banków.

Kiedy już było jasne, że Szkocja ma poważne kłopoty finansowe, wybuchła wojna ze zbuntowanym kolonistami z Ameryki Północnej. Brytyjska flota zablokowała północnoamerykańskie porty, uniemożliwiając wywóz tytoniu. Jak wiemy, wielu amerykańskich kupców było sprawnymi przemytnikami i blokada była zapewne do ominięcia także dla handlarzy tytoniem. Tyle tylko, że wielkie firmy kupieckie z Glasgow, jak już wspominałem, okazały się lojalne wobec Korony brytyjskiej. Nie tylko nie próbowały podjąć przemytu na dużą skalę, ale często przerabiały statki handlowe na korsarskie. Szkoccy korsarze mieli dokonywać rabunków na szkodę Amerykanów, a w dalszej fazie wojny także na szkodę Francji, Hiszpanii i Holandii. Tak więc wojna zatrzymała szkocki handel tytoniem. Wielu kupców sądziło, że to tylko chwilowe problemy, ale stało się inaczej.

Po uznaniu niepodległości Stanów Zjednoczonych przez Wielką Brytanię jedynie niewielka część kupców szkockich odnowiła swoje handlowe kontakty z plantatorami tytoniu z Ameryki Północnej. Stany jako niepodległe państwo mogły już samodzielnie, bez pośredników szukać klientów na swój tytoń na kontynencie europejskim. Upadło wiele szkockich firm kupieckich handlujących tytoniem. Ale nie wszystkie. Dlaczego części z nich udało się przetrwać katastrofę? Profesor W. R. Scott twierdził, że bogaci kupcy, mający zapewniony stały dopływ informacji z Ameryki byli świadomi, że wybuch rewolucji za Oceanem jest nieuchronny. Podjęli więc wysiłki, aby rewindykować jak najwięcej długu od amerykańskich rolników (pomyślmy jak taka akcja mogła jeszcze zwiększyć niezadowolenie w koloniach i przyspieszyć wybuch rewolucji). A także zaczęli gromadzić zapasy tytoniu, licząc się z tym, że wojna przyniesie wzrost cen i można będzie na tym skorzystać.

Innego zdania był T.M.Devine. Twierdził, że owszem, wielkie firmy kupieckie z Glasgow rzeczywiście wiedziały, co się dzieje, ale gromadzenie zapasów wiązało się z niskimi cenami tytoniu i chęcią przeczekania tego czasu, a akcje odzyskiwania długów były nieskuteczne z powodu buntowniczego nastawienia Amerykanów i ich niechęci do przedstawicieli szkockich kupców. O przetrwaniu jego zdaniem zdecydowało bardzo solidarne działanie szkockich kupców i bankierów, które łagodziło skutki kryzysu i fakt, że inwestowali oni także w produkcję przemysłową. Ponadto wzrost cen tytoniu związany z wojną był tak duży, że niektórym kupcom sprzedaż zapasów pozwalała nawet na kupowanie posiadłości ziemskich. Być może także od bankrutujących arystokratycznych udziałowców Ayr Banku.

Kupcy z Glasgow nie odzyskali już swojej pozycji w handlu tytoniem, ale ci najbogatsi przetrwali, przerzucając się na sprowadzanie cukru i bawełny z Karaibów, drewna z Kanady, lnu z Rosji. W XIX wieku stało się też to, czego obawiała się Kompania Wschodnioindyjska. Szkoci pojawili się na Oceanie Indyjskim, choć nie było szans, by zastąpili Kompanię w roli monopolisty - rząd brytyjski stopniowo przejmował Indie dla siebie. Tak wyglądało miękkie lądowanie szkockich "władców tytoniu". Gdyby Brytyjczycy pokonali północnoamerykańskie kolonie, szkoccy handlarze tytoniem zachowaliby swoje imperium i nie wiadomo, jak potoczyłaby się dalej historia Wielkiej Brytanii i Ameryki Północnej. Szkoci korzystając z praw wojennych mogliby jeszcze bardziej wyzyskiwać kolonistów. A tak londyńskie City mogło odetchnąć z ulgą. Potencjalne źródło potęgi gospodarczej Szkocji zostało zniszczone. Najpierw upadły banki Edynburga, a potem szkockie imperium tytoniowe.

Do demontażu szkockich tytoniowych aktywów przyczynili się także amerykańscy rewolucjoniści.  Oprócz majątków amerykańskich lojalistów, zagarnęli oni także nieruchomości należące do szkockich kupców tytoniowych. A było to niebagatelne mienie, bo chodziło nie tylko o budynki przedstawicielstw szkockich firm, ale także stworzone przy nich farmy, które miały zapewnić przedstawicielstwom niemal samowystarczalne funkcjonowanie na wrogim terenie. Rabunek dokonywał się w majestacie miejscowego prawa, bo legislatury Virginii i wielu innych stanów przegłosowały konfiskatę mienia osób lojalnych wobec króla Jerzego III, a takimi byli szkoccy kupcy. Lokalne zgromadzenia ogłaszały także anulowanie długów "patriotów" w stosunku do brytyjskich kredytodawców. Stephen M. Millett ocenia, że w ten sposób Szkoci stracili większość z 1,3 miliona funtów, które byli winni Amerykanie w ramach tzw. długu kolonialnego. Jak widać, amerykańskiej rewolucji towarzyszył rabunek na dużą skalę. Ale co to byłaby za rewolucja bez rabunku?

Money, finance and capital markets, Stephen Quinn, The Cambridge Economic History of Modern Britain, pod red. R.Floud, P.Johnson, tom 1

The Rise of Glasgow in the Chesapeake Tobacco Trade, 1707-1775, Jacob M. Price, The William and Mary Quarterly, Vol. 11, No. 2, Scotland and America (Apr., 1954), pp. 179-199 (21 pages)

Glasgow Merchants and the Collapse of the Tobacco Trade 1775-1783, T.M.Devine, The Scottish Historical Review, Vol. 52, No. 153, Part 1 (Apr., 1973), pp. 50-74 (25 pages)

The Scottish Settlers of America: The 17th and 18th Centuries, Stephen M. Millett, Columbus 1996

The Genesis of Macroeconomics: New Ideas from Sir William Petty to Henry Thornton, Antoin E. Murphy , Oxford University Press 2009, s.176-180

Z niego wszyscy, Ewa Rembikowska, Szkoła Nawigatorów Nr 12, lipiec-wrzesień 2016

Wrzosowisko, Gabriel Maciejewski, Szkoła Nawigatorów Nr 12

Banki, pieniądze i polityka w starożytności, Szymon Modzelewski, Szkoła Nawigatorów Nr 18*, styczeń-marzec 2018

Między walcem wiedeńskim, wystawą światową a giełdą, Ewa Rembikowska, Szkołą Nawigatorów Nr 24, lipiec-wrzesień 2019

	zw
	10 stycznia 2020 20:00