Ponad miesiąc temu komentator ParysvelParwowski zamieścił na „SN” link do artykułu na temat chemii z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, autorstwa Mariusza Agnosiewicza - „Zapomniane dzieje: Polska chemią stała” opublikowanego na portalu racjonalista.pl. Ten artykuł poznałem już wcześniej, szukając informacji na temat roli potażu w polityce angielskiej w XVIII wieku. Co do polskiego potażu, Agnosiewicz częściowo powtórzył to, co już 5 lat temu napisał Feterniak na swoim blogu na salonie 24. Tytuł artykułu Agnosiewicza jest moim zdaniem przesadzony, bo Polska wcale nie stała chemią, a sam potaż to był w Rzeczypospolitej bardziej produkt uboczny gospodarki leśnej, a nie przejaw jakiejś polskiej specjalizacji w dziedzinie chemii. Ale ci wszyscy „patriotyczni antyklerykałowie, ateiści i racjonaliści” muszą wymyślać jakieś nowe koncepty, bo na ich nieszczęście historia Polski to w przygniatającej większości historia chrześcijan, a tu, panie dzieju, trzeba upowszechniać "naukowy" pogląd na świat. Ale na jakich przykładach? Pozostaje im tylko Boy-Żeleński i podopieczni Urzędu Bezpieczeństwa.  Stąd rodzą się u nich pomysły, że Nietzsche był Polakiem, a Rzeczypospolita Obojga Narodów przodowała w przemyśle chemicznym. Mariuszowi Agnosiewiczowi trzeba jednak przyznać, że mimo swoich antyklerykalnych poglądów oddał sprawiedliwość zakonom, które odgrywały ważną rolę w produkcji potażu.

Potaż w polskim znaczeniu tego słowa to zanieczyszczona postać węglanu potasu K₂CO₃, tradycyjnie uzyskiwana w wyniku ługowania węgla drzewnego (węgiel zmieszany z wodą przybierał postać cieczy) i wypalania, odparowywania w piecach. Nie będę omawiał różnicy między dwoma rodzajami otrzymywanego popiołu – potażem właściwym i wajdażem, jeśli ktoś jest zainteresowany, może przeczytać tekst Feterniaka z salonu 24 zalinkowany pod notką.

Feterniak przypisuje największe znaczenie zastosowaniu potażu w bielarniach i farbiarniach tkanin, pisze, że był potrzebny przy produkcji szkła, ale wspomina także o zastosowaniu w XVIII wieku potażu do produkcji saletry potasowej, która z kolei była surowcem do produkcji prochu. I tu, jak sądzę, dochodzimy do źródła zainteresowania Anglików produkcją potażu w Rzeczypospolitej. Do lat 70-tych XVIII wieku faworyzowanym dostawcą potażu do angielskich fabryk były kolonie w Ameryce Północnej. Ale w 1775 r. wybuchła tam wojna. Anglicy utrzymali wprawdzie Kanadę z jej ogromnymi lasami, ale stale istniało zagrożenie, że zbuntowane Stany Zjednoczone zajmą także kolonie na północy. A poza tym lepiej zawsze eksploatować lasy u obcych, a nie we własnej kolonii. Koniecznością dla Wielkiej Brytanii stało się poszukiwanie alternatywnych źródeł dostaw strategicznego potażu. A także drewna, które było zużywane w ogromnych ilościach do budowy statków.

W 1780 roku na terenie Rzeczypospolitej przebywał angielski agent Samuel Bentham, brat znanego filozofa Jeremy’ego Benthama, który z kolei był kimś w rodzaju koordynatora działań wywiadowczych. Obaj bracia byli wszechstronnie wykształceni i dawało im to możliwość naturalnego nawiązywania kontaktów z ludźmi różnych zawodów. Matthew S. Anderson co prawda przypisuje częste podróże Samuela jego „niezaspokojonej ciekawości”, ale dużo wskazuje na to, że ciekawość ta była stymulowana przez angielską centralę wywiadowczą. Jeremy Bentham wykazuje w listach do Samuela dość niezwykłe jak na filozofa zainteresowanie rosyjską flotą – przykład z 1780 r. : „Napisz mi, gdzie są doki. Czy są jakieś w Archangielsku,  jakieś w Woroneżu, jak za czasów Piotra? Czy zostały przeniesione do Azowa, czy gdziekolwiek nad Morzem Czarnym? Są jakieś w Astrachaniu?” Informacje o flocie rosyjskiej Jeremy Bentham przekazywał wyżej do hrabiego Shelburne. Całości korespondencji między braćmi Bentham nie opublikowano.

Samuel Bentham posiadł m.in. umiejętność budowania statków, dzięki czemu budził zainteresowanie w Rosji, która coraz mocniej sadowiła się nad Morzem Czarnym. Z wyglądu nie przypominał może filmowego Jamesa Bonda, ale był człowiekiem o dużym uroku osobistym. Niewykluczone, że zrobił wrażenie na Annie Husarzewskiej, córce polskiego komisarza w Gdańsku, Aleksego Onufrego Husarzewskiego. Samuel pisał do brata: „ze wszystkich dziewcząt, które poznałem od wyjazdu z Anglii, córka Husarzewskiego z Gdańska najbardziej odpowiadałaby mi jako żona”. Centrala nie widziała jednak przyszłości dla Samuela Benthama w Gdańsku – musiał się udać do Rosji. Córka Husarzewskiego zmarła 1 czerwca 1781 r.  w wieku zaledwie 16 lat. Nie wiadomo, czy jakiś wpływ na tę tragedię miał wyjazd z Gdańska młodego Anglika. Aleksy Husarzewski przeżył swoją córkę zaledwie o półtora roku.

Samuel Bentham w Moskwie poznał starostę generalnego żmudzkiego Jana Mikołaja Chodkiewicza. Po wyjeździe nad Morze Czarne, gdzie obejrzał nowo powstałe miasto Cherson, odwiedził Chodkiewicza latem 1780 roku w jego majątku w Czarnobylu, należącym jeszcze wówczas do Rzeczypospolitej.  W dokładnie tej samej miejscowości, która ponad 200 lat później stała się sławna z powodu awarii elektrowni atomowej. Przypis do korespondencji braci Benthamów określa Chodkiewicza jako jednego z czterech najważniejszych magnatów w Polsce i właściciela pięciu zakładów produkujących potaż. Chodkiewicz w 1778 roku przyjął godność generał-lejtnanta w armii rosyjskiej. Chodkiewicz i Samuel Bentham rozważali wówczas zorganizowanie handlu z Polski przez czarnomorskie wybrzeże Rosji. Ten pomysł nie może dziwić nikogo, kto czytał w numerze 21 kwartalnika „SN” tekst Jana Antoniego Wildera, w którym była mowa o kłopotach angielskich kupców w handlu z Polską. Sprawcą kłopotów był król pruski Fryderyk II, wykorzystujący swoje panowanie po I rozbiorze nad ujściem Wisły.

Samuel Bentham napisał do swojego brata 2 listy z Czarnobyla, z których tylko jeden dotarł do adresata, w których pisał na temat projektu skierowania polskiego handlu na Morze Czarne. Chodkiewiczowi nie było dane go zrealizować, bo zmarł w lutym 1781 r. w wieku zaledwie 42 lat. Bentham jeszcze przez jakiś czas próbował zainteresować angielską administrację pomysłem dostarczania potażu i drewna z terenu Rzeczypospolitej przez Morze Czarne, ale bezskutecznie. Dostał zupełnie inne zadanie, wybrał się w podróż w głąb Rosji, na północ i na wschód, aż pod granicę chińską. Został także zwierzchnikiem przedsiębiorstw produkcyjnych należących do księcia Potiomkina (wcześniej odmówił objęcia podobnej funkcji u Chodkiewicza) i odznaczył się w wojnie rosyjsko-tureckiej. Po wielu latach spędzonych w Rosji powrócił do Anglii.  

Inicjatywę skierowania polskiego handlu na Morze Czarne podjął w 1782 r. Prot Potocki i jego Kompania Handlowa Polska. Potocki miał  jednak do dyspozycji zaledwie kilka statków i jego kontakty wskazują, że był raczej człowiekiem Holandii niż Anglii.  Być może brak zainteresowania władz angielskich szlakiem czarnomorskim wynikał ze świadomości, że  niebawem otworzy się nowa droga dla dostarczania Anglikom potażu i drewna z Polski, droga łatwiejsza i szybsza niż przez Morze Czarne. W 1784 roku otwarto tak zwany Kanał Ogińskiego (od nazwiska inicjatora, hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego), który umożliwiał przepłynięcie z Prypeci na Niemen.  Mimo, że potaż z Polesia wkrótce stracił na znaczeniu eksportowym,  szlak ten odgrywał w XIX wieku nadal wielką rolę w transporcie drewna do Prus i dalej na Zachód.         

Tadeusz Jerzy Stecki w pracy „Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym” wydawanej we Lwowie od 1864 r. pisał tak o transporcie rzecznym drewna:

„Rzadko który kraj przedstawia więcej dogodne warunki niż Wołyń do prowadzenia handlu wodnego, lecz ta łatwość właśnie i szczęśliwe położenie miejscowości, połączone z powszechną wszystkim Słowianom nieoględnością w prowadzeniu interesów, przyczyniły się do szybkiego wyniszczenia lasów w prowincji naszej, większa połowa ich wyrąbana, spławiona wodą w odległe kraje…”

„Handel zbożem i drzewem i spławianie tych produktów wodą najczęściej odbywa się przez komisantów, faktorów Żydów, którzy częstokroć z bardzo szczupłym kapitałem ogromne prowadzą interesa, jak można najwyższe na produktach naszych czerpiąc zyski.”

„Smutniejszy jeszcze jest stan handlu drzewem, gospodarstwu bowiem leśnemu wcale się prawie nie oddajemy, stąd zakupowujący drzewo wyrobek jego na siebie bierze i jak mało ma wówczas na względzie oszczędzanie właściciela lasu, łatwo przypuścić można, mianowicie jeśli kupującym jak zwykle, jest potomek Izraela”.  

Czytając to, można dojść do wniosku, że bardzo szczęśliwym przypadkiem dla lasów Polesia i Puszczy Białowieskiej było zmniejszenie się popytu na drewno, związane ze spadkiem produkcji statków drewnianych.

Wróćmy jednak do upadku polskiego eksportu potażu. Tadeusz Jerzy Stecki pisał: „Ważnym niegdyś produktem, wyrabianym na Polesiu i w znacznej ilości za granicę odchodzącym, był potaż. Od czasu jednak, jak Ameryka zaczęła dostarczać produkt ten w daleko wyższym gatunku do Anglii i Francyi, potaż wyrabiany w naszym kraju stracił bardzo na wartości i w niewielkiej tylko ilości wychodzi za granicę”.

Warto wytłumaczyć, o co chodziło z tym wyższym gatunkiem potażu. W 1790 r. Amerykanin Samuel Hopkins, przedstawiciel sekty kwakrów, opatentował sposób otrzymywania bardziej wartościowego potażu. Odkrył on, że można prażyć węgiel drzewny jeszcze przed ługowaniem w wodzie, oraz ponownie wykorzystywać nierozpuszczalne odpady z procesu produkcji potażu dodając je do jeszcze nie przetworzonego węgla drzewnego. Dawało to znacznie większą wydajność produkcji niż przy tradycyjnych metodach. Jak pisze David McNellis, dzięki nowej metodzie Stany Zjednoczone stały się dominującym dostawcą potażu na rynku światowym. Ojcowie założyciele Stanów zdawali sobie sprawę ze znaczenia produkcji potażu. Patent Hopkinsa stał się historycznym „patentem nr 1” w dziejach Stanów Zjednoczonych, a pod dokumentem podpisali się prezydent Waszyngton i sekretarz stanu Jefferson. Hopkins nie stał się jednak bogaczem dzięki swojemu patentowi, bo zamiast stworzyć sieć zakładów w całych Stanach, zdecydował się sprzedawać prawa do wykorzystania swojego patentu i robił to najprawdopodobniej niezbyt zręcznie.

Dominacja amerykańskiego potażu zakończyła się dopiero  w drugiej połowie XIX wieku, po odkryciu złóż związków potasu w Niemczech.

Historia z potażem pokazuje, jak bardzo czynniki gospodarcze wpływały niekorzystnie na losy Rzeczypospolitej. Wielka Brytania, aby zagwarantować sobie dostawy potażu i drewna, a także zboża i lnu  z terenu Europy Wschodniej, musiała żyć w zgodzie z Rosją i Prusami i sprzyjać sojuszowi tych dwóch państw, który prowadził do kolejnych rozbiorów Polski. Próba przekierowania handlu  polskiego na Morze Czarne została przez angielskie koła rządzące odrzucona jako nierealistyczna. W takiej sytuacji należało godzić się z Prusakami, którzy kontrolowali zarówno ujście Wisły, jak i Niemna, dwa miejsca kluczowe dla transportu towarów z terenu Rzeczypospolitej. Kanał Ogińskiego miał pomóc gospodarce Rzeczypospolitej, a faktycznie po rozbiorach umocnił tylko przyjaźń Rosji i Prus, czerpiących zyski z handlu na szlaku Prypeć-Niemen. A interesy gospodarcze niektórych polskich magnatów takich jak Prot Potocki i Jan Mikołaj Chodkiewicz przyczyniały się do ich uległości wobec ościennych mocarstw i nie sprzyjały próbom ratowania państwa.    

http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,10140

https://www.salon24.pl/u/zpomorza/644150,o-blekitnym-zlocie-znad-baltyku-czyli-o-handlu-popiolami-drzewnymi

https://en.wikipedia.org/wiki/Potash

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pota%C5%BC

Reflections On Big Spring: A History Of Pittsford, Ny And The Genesee River Valley, David McNellis (AuthorHouse 2010)

Correspondence of Jeremy Bentham, Volume 2: 1777 to 1780 (UCL Press 2017)

Samuel Bentham in Russia, 1779-1791, Matthew S. Anderson, The American Slavic and East European Review,  Vol. 15, No. 2 (Apr., 1956), pp. 157-172

http://boson.szkolanawigatorow.pl/krym-oraz-polska-caryca-i-inni

Szkoła Nawigatorów nr 21 – Grudzień 2018/Styczeń 2019, Jan Antoni Wilder, Dyplomacja angielska wobec odebrania Polsce dostępu do morza s. 169-179

https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/antoni-prot-potocki-h-pilawa

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kana%C5%82_Ogi%C5%84skiego

http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Rocznik_Lubelskiego_Towarzystwa_Genealogicznego/Rocznik_Lubelskiego_Towarzystwa_Genealogicznego-r2011-t3/Rocznik_Lubelskiego_Towarzystwa_Genealogicznego-r2011-t3-s31-48/Rocznik_Lubelskiego_Towarzystwa_Genealogicznego-r2011-t3-s31-48.pdf

 

---

tagi: potaż   jan mikołaj chodkiewicz  samuel bentham  prot potocki  kanał ogińskiego 

	zw
	7 lutego 2020 17:32

30     5476    7 zaloguj sie by polubić