W polskiej historiografii dotyczącej wieków XVI-XVII dominowała i zapewne dominuje nadal opcja, którą nazwałbym sułtańsko-heretycką. Według tej wizji, Polska miała się dobrze, przeżywała swój złoty wiek, kiedy była zabezpieczona wieczystym pokojem z Turcją, a protestantyzm mógł się w kraju rozwijać bez przeszkód. Po objęciu tronu przez Zygmunta III Wazę wszystko poszło w złym kierunku, rozwinęła się kontrreformacja, rozpanoszyli się jezuici, a król popsuł dobre stosunki z Turcją.

Książka profesora Andrzeja Dziubińskiego "Na szlakach Orientu. Handel między Polską a Imperium Osmańskim w XVI-XVIII wieku" zaczyna się jak typowa pozycja z tego nurtu.

Dziubiński pisze, że zdobycie przez Turków Konstantynopola w 1453 r. "nie było zjawiskiem negatywnym dla polskich interesów handlowych, ściślej dla Lwowa.", "żegluga genueńska na Morzu Czarnym została praktycznie zniweczona i cały handel Kaffy skierował się z Krymu na drogę lądową, prowadzącą ku Italii przez mołdawski Białogród i Lwów." W 1462 r. Kaffa weszła w zależność lenną od Polski. Zdobycie przez Turcję Kaffy, Białogrodu i Kilii zmniejszyło znaczenie polityczne Polski nad Morzem Czarnym. Sułtan Bajazyd II zachęcał lwowian do handlu z Turcją, ale do lat 20-tych XVI sytuacja nie była sprzyjająca, co wynikało z powolnego umacniania się Turcji na tych terenach, z antytureckiej polityki Jana Olbrachta, najazdów Tatarów na ziemie polskie.

Przełomowym momentem było zawarcie w 1533 r. pokoju wieczystego z Turcją. Jak pisze Dziubiński "rząd turecki doceniał znaczenie handlu, który, wedle wywiadu weneckiego tej epoki, dostarczał skarbowi państwa, za pośrednictwem ceł, czwartą część przychodów. (...) Turcy Osmańscy nie byli barierą odgradzającą Europę od Azji. Przeciwnie, jednocząc wielkie obszary w jeden organizm państwowy, działający bardzo sprawnie do schyłku XVI wieku, ułatwili wymianę towarową między oboma kontynentami..."

Turcy centralizowali handel w Stambule, przesiedlając tam kupców z różnych prowincji imperium. Podniosło to znaczenie drogi lądowej prowadzącej ze Wschodu przez Anatolię i Bałkany do Lwowa. Były dwa warianty szlaku handlowego prowadzącego ze Lwowa do Mołdawii i dalej do Stambułu - przez Trembowlę, Kamieniec Podolski i Chocim, lub przez Kołomyję, Śniatyń i Czerniowce. Oba warianty szlaku łączyły się w mołdawskich Jassach. Miasta leżące na obu wariantach szlaku rywalizowały o względy kupców. Lwów posiadał prawo składu na towary orientalne i z tego powodu był głównym polskim emporium handlu ze Wschodem.

Prawo składu polegało na obowiązku wystawienia na sprzedaż przez kupca przewożonych przez miasto towarów. Prawo składu dzieliło się na bezwzględne (obowiązek sprzedania wszystkich towarów w danym mieście), względne (obowiązek wystawienia towarów w danym mieście przez określoną liczbę dni) i częściowe (dotyczące niektórych towarów). Lwów otrzymał bezwzględne prawo składu za panowania Ludwika Węgierskiego w drugiej połowie XIV wieku. Mimo pewnych zmian w tym prawie za panowania Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk ostatecznie potwierdził bezwzględne prawo składu dla Lwowa. Problemem było nie przestrzeganie tego prawa przez kupców, zwłaszcza od XVII wieku.

Jeśli w handlu ze Wschodem było tak dobrze, to skąd moje tytułowe pytanie? O czym nie napisał profesor Dziubiński? O tym, że Turcja wobec Polski i Litwy pełniła rolę pasożyta, wysysającego większość życiowych soków. I nie chodzi tu o to, że Turcy nic nie robili, bo produkowali i to bardzo dużo. Ale spora część duchodów polskiej szlachty i magnatów ze sprzedaży zboża na Zachód została przetransferowana w postaci gotówki do Turcji w zamian za tureckie towary.

Handel wschodni był dla Polski i Litwy niekorzystny, z ogromną przewagą importu nad eksportem. Dziubiński tej przewagi importu nad eksportem nie ukrywa. Jego książka jest ciekawa, z dużą porcją faktów, z których każdy może wyciągnąć swoje wnioski.

Polskie produkty rolne nie mogły zainteresować Turków, gdyż ogromny Stambuł był żywiony przez produkcję rolną z księstw naddunajskich i z Egiptu. Nieliczne towary, które Turcy chcieli kupić w Rzeczypospolitej to przeważnie produkty sprowadzane do Polski z Zachodu (płótna, sukno, wyroby metalowe, zegary, blacha cynowa) i z Moskwy (futra). W tym ostatnim wypadku należało tylko oczekiwać momentu, kiedy Turcy z Moskalami dogadają się w sprawie bezpośredniego handlu, bez pośrednictwa Polski. I rzeczywiście, nastąpiło to w XVII wieku po opanowaniu Zadnieprza przez Kozaków podległych Moskwie. Z produktów pochodzących rzeczywiście z Polski Turcy sprowadzali w zasadzie tylko bursztyn, noże z Biecza i do XVI wieku barwnik czerwiec polski (potem zastąpiła go w Turcji meksykańska koszenila przywożona do Smyrny). W XVII wieku doszły jeszcze do tego asortymentu polskie konie, polski słabej jakości tytoń i książki hebrajskie dla Żydów z Turcji.

Turcy natomiast wysyłali do Polski wina greckie i bułgarskie, kukurydzę egipską, kawę jemeńską, owoce i soki owocowe, rosnące wówczas tylko w Azji takie rośliny jak tatarak i rabarbar, tytoń, bawełnę macedońską, jedwab i kobierce z Persji, tkaniny nazywane czamlet i muchajer pochodzące z wełny tureckich kóz, przędzę angorską, skóry, korzenie. Tkanina zwana jarmułuk służyła do szycia płaszczy przeciwdeszczowych - stąd wzięła się nazwa jarmułka. Tkanina zwana bagazja z Iraku służyła do szycia podszewek i kołder. Inne luksusowe tkaniny importowane z Turcji to złotogłów, aksamit, adamaszek.

Z Turcji sprowadzano także gotowe części garderoby takie jak ozdobne pasy (ważna część stroju polskiego szlachcica), kontusze, żupany, kołpaki, kożuchy. Poza tym chusty, ręczniki, kołdry, poduszki (polskie słowo "jasiek" pochodzi od tureckiego "yastik " poduszka) pantofle, trzewiki, ciżmy. Także słowo torba jest pochodzenia tureckiego. Wyposażenie polskiego wojska w broń i stroje tureckie nastąpiło głównie za czasów Stefana Batorego i trzeba przyznać, że sułtański lennik wykonał dobrą robotę dla Porty. Były z Turcji sprowadzane koncerze, pałasze, rzędy, łuki, strzały, karabele (słowo karabela pochodzi od miasta Karbala w Iraku), okrągłe tarcze dla lekkiej jazdy, konie. Ponadto sprowadzano z Turcji namioty, naczynia fajansowe, warcaby, mydło, kadzidło, perły i kamienie szlachetne takie jak rubiny, turkusy, szmaragdy. Sprowadzano barwniki - czerwoną marzanę i niebieskie indygo. Polscy Ormianie sprowadzali też do Rzeczypospolitej z Turcji stada wołów, których hodowlę sami zlecali. 

Niewielki asortyment towarów z Polski, które mogłyby zainteresować odbiorców tureckich powodował, że import z Imperium Osmańskiego odbywał się głównie za pieniądz kruszcowy. Przede wszystkim srebrny, bo złoto było przez Turków wykorzystywane w obrocie z Persją, Indiami i Afryką. Turcja posiadała własne kopalnie srebra w Macedonii i wschodniej Anatolii, ale nie pokrywały one zapotrzebowania na kruszec. Pieniądze srebrne były potrzebne Turkom między innymi na prowadzenie wojen. I te pieniądze odpływały z naszego kraju w ogromnych ilościach. Przy drodze z Bursy w Turcji do Ankary archeolodzy znaleźli skarb 652 srebrnych monet z XVII wieku, wyłącznie polskich. Na stanowiskach archeologicznych wokół Mosulu w obecnym Iraku na 242 znalezione monety, 161 było polskich - głównie orły koronne Zygmunta III i orty gdańskie z lat 20-tych XVII w.

Ktoś mógłby powiedzieć - traciliśmy pieniądz kruszcowy, ale przecież rozwijały się miasta na Rusi, zwłaszcza Lwów, była to jakaś przeciwwaga dla niemieckiego i w większości heretyckiego Gdańska, który monopolizował handel z Zachodem. Tyle tylko, że kupcy tak zwani "polscy" handlujący ze Wschodem byli w zdecydowanej większości Ormianami. Ormianami byli też we Lwowie tzw. tłumacze, którzy byli tak naprawdę urzędnikami pobierającymi należności dla miasta od kupców. Ormianie polscy tworzyli wraz z Ormianami tureckimi i perskimi swoistą międzynarodówkę kupiecką. Ich lojalność wobec państwa była równie dyskusyjna jak w przypadku gdańszczan. Wystarczy przypomnieć podawany przez Dziubińskiego przykład, jak to Ormianie w 1672 roku podczas oblężenia Kamieńca Podolskiego nawoływali do poddania miasta, grożąc przy tym przemocą fizyczną wobec tych, którzy byli przeciwnikami kapitulacji. W pewnych okresach dużą rolę w handlu wschodnim odgrywali też kupcy żydowscy czy greccy. Ogromne przywileje mieli także kupcy tureccy. Polakom pozostawała jedynie rola furmanów, co jednak było zupełnie inną funkcją niż nam się może wydawać, był to raczej ktoś w rodzaju przewodnika-spedytora i też mógł się dorobić niezłych dochodów.

Ktoś może powiedzieć - na handlu bogacili się Ormianie i Turcy, ale przecież państwo też, w końcu były jakieś cła. Dziubiński pisze, że w 1507 r. wprowadzone zostało na obszarze Korony tzw. cło nowe, zwane również granicznym, które "pobierane było przy wywozie z Polski i przywozie towarów do kraju, a wpływy z tego cła szły do skarbu państwa. W obrębie terytorium koronnego natomiast obowiązywało kupców krajowych i obcych (...) płacenie tradycyjnych ceł średniowiecznych, zwanych dla odróżnienia cłem starym (..) Dochody z tego płynące trafiały częściowo do skarbu państwa, a często pozostawały w starostwach". "Od obowiązku opłacania obu ceł zwolniona była szlachta i duchowieństwo, jeśli przedstawiciele obu tych stanów dokonywali transakcji na własne potrzeby lub produktami uzyskiwanymi z własnych gospodarstw. Na terenie Korony od ceł starych zwolnieni byli również mieszczanie większych i mniejszych miast handlowych, które sobie ten przywilej wywalczyły. " (Lwów, Lublin, Kamieniec Podolski, Gdańsk, Kraków, Poznań). Wolnością od ceł w Polsce cieszyli się kupcy dworu sułtańskiego, którzy jechali do Moskwy lub handlowali w Rzeczypospolitej. Wzajemności ze strony tureckiej nie było.

Kupcy sułtańscy mieli w Rzeczypospolitej tak mocną pozycję, że miasta polskie musiały wtrącać do lochów dłużników tureckich kupców, a Turcy dostawali kamienice we Lwowie czy w Kamieńcu z tytułu tych długów.

Dziubiński pisze dalej o cłach: "Rzeczpospolita traciła ogromne dochody celne, ponieważ państwo nie wykazywało zainteresowania korzyściami płynącymi z handlu, które dla wielu państw europejskich i Turcji były jednym z głównych źródeł napełniania skarbu. (...) W Polsce (...) cła państwowe wypuszczane były w arendę, ale wobec mnogości oficjalnych zwolnień celnych, o których była mowa, wpływy do skarbu były mniej niż mizerne. Szerzyła się również korupcja wśród mytników pogranicznych. (...) W 1566 r. cło kamienieckie arendowano na jeden rok za 658 złotych, czyli 598 talarów, dwa lata wcześniej zaś trzy komory: lwowską, sandomierską i lubelską wypuszczono w roczną dzierżawę za zaledwie 6 tysięcy złotych, czyli 5454 talary. Podkreślam, że Lwów to handel z Turcją,a Lublin to wielki handel z Rosją"

Konstanty Korniakt dzięki dzierżawie generalnej ceł ruskich ze skromnego importera win z Krety stał się magnatem. Podkomorzy krakowski Stanisław Cikowski, administrator ceł koronnych w Małopolsce w 1602 r. pisał: "Owa nic po komorach pogranicznych, nic po strażnikach, y po pisarzach pogranicznych, na które nie mało tysięcy expensy wychodzi, gdy passim wolno każdemu jeździć nie sprawując się. A to rejestra wyświadczą, które przysięgami pisarze zwykli confirmować, że od cudzoziemskich towarów za dwie lecie w małej Polszcze ledwo tysiąc złotych cła koronnego przyniosło, od wszystkich towarów cudzoziemskich. A jedną furą jeden nieosiadły kupczyk przywiezie towaru, co by do kilkuset złotych od niego cła przyszło. To skarbowa krzywda." W 1571 r. jeden tylko kupiec Wysokiej Porty, Mehmed Czelebi, zwolniony został przez Zygmunta Augusta z opłaty 650 zł cła granicznego na komorze lwowskiej.

Wobec tak wielkich przywilejów Turków w Polsce trudno się dziwić, że Rzeczpospolita była traktowana przez Turków jak własna prowincja albo gospodarcza kolonia (od czasów Zygmunta III trochę zbuntowana). Rzeczpospolita nie miała w Stambule przedstawiciela dyplomatycznego, który mógłby działać w interesie kupców przyjeżdżających z Polski. Między innymi dlatego kupcy ci musieli płacić większe cła niż Francuzi, Anglicy czy Wenecjanie.

Tak to Polska i Litwa, a potem Rzeczpospolita Obojga Narodów nie tylko nie była przez większość XVI i część XVII wieku przedmurzem chrześcijaństwa, ale była wręcz sponsorem kampanii wojennych przeciwko chrześcijanom - między innymi przeciwko Węgrom i Cyprowi. Co było rzeczą jeszcze gorszą - wspierając Portę Ottomańską, Polacy wspierali niewolniczy kartel. Kartel ten tworzyli Tatarzy krymscy, a zwłaszcza budziaccy, którzy porywali ludzi na terenie Polski, tureccy kupcy, którzy zlecali Tatarom porwania i przewozili niewolników do Stambułu, oraz żydowscy handlarze, którzy w Stambule zmonopolizowali handel niewolnikami na targach. Straty w ludziach, które wówczas poniosła Rzeczpospolita są zupełnie nie do policzenia w złotych i srebrnych monetach. Oto fragment z książki Dziubińskiego:

"Kupiec prowansalski Louis d'Arvieux płynący ze Smyrny do Aleksandrii w lutym 1658 r. na angielskim statku wyczarterowanym przez Turków do przewozu niewolników, opisał podróżujący wraz z nim polski jasyr. Młodzi niewolnicy,chłopcy i dziewczęta, pilnowani byli stale przez towarzyszących im eunuchów, co nie przeszkodziło jednak sprytnemu Francuzowi zamienić z nimi dorywczo paru słów. 'Jeśli chodzi o dziewczęta - pisał on - były one mniej więcej w jednym wieku, najstarsza nie wydawała się mieć więcej ponad 18 lat. Były to Polki, Moskwicinki i Czerkieski, które Tatarzy porwali podczas swoich wypadów (...) Polki i Moskwicinki były chrześcijankami. Zadbano o nauczenie ich języka tureckiego, który jest ładny, miękki, energiczny i dosyć łatwy. Większość Polek znała język francuski, podobnie jak chłopcy z tego samego kraju.' Należy przypuszczać zatem, że była to młodzież szlachecka."

Dziubiński podaje przykłady handlu niewolnikami - wywozu ludzi z Rzeczypospolitej na teren Turcji przez polskich Żydów i Ormian. Najazdy Tatarów po jasyr zdarzały się nie tylko w czasach, kiedy relacje między Polską i Turcją były złe, następowały także w czasach "pokoju wieczystego". Tatarzy budziaccy wg Dziubińskiego zagarniali jasyr niemal co miesiąc. 

Pierwszym krokiem w kierunku zmiany tej chorej i przynoszącej szkodę państwu sytuacji było zerwanie związków politycznych z Turcją. Dokonał tego Zygmunt III Waza. Opowiedzenie się po stronie papieża w konflikcie z Wenecją, wybranie sojuszu z Habsburgami, a nie z Turcją "ustawiło" polską politykę na prawie cały XVII wiek. Pozostaje pytanie, czy Zygmunt III Waza mógł coś zrobić w sprawie wyrwania Polski z objęć tureckiego pasożyta gospodarczego. Trzeba przyznać, że byłoby to bardzo trudne. Król Zygmunt w początkach panowania był niezbyt popularny wśród szlachty. Wyrwanie się z pułapki handlu tureckiego wymagałoby zmiany mody w ubiorze szlachty i wyposażeniu wojska (wystarczy wspomnieć, że konie husarskie pochodziły w większości z Turcji, podobnie jak husarskie skóry lamparcie i tygrysie). Młody, nie znający polskich realiów król był bez szans, żeby odciągnąć Polaków od mody orientalnej. Pytanie czy w ogóle zdawał sobie sprawę z niekorzystnych relacji w handlu wschodnim. Przecież w XVI wieku częste było wśród polskiej szlachty przekonanie o ogromnych korzyściach z tego handlu. Na sejmie 1555 roku wypowiedziano przecież sentencję: "Turka na się oburzyć a pożytek stracić, szalona by to rada."

W dalszej części panowania Zygmunt III Waza miał natomiast dużo pilnych problemów do rozwiązania "na teraz" i nawet gdyby chciał, nie mógł skupiać się na zmienianiu polskiego społeczeństwa. 

Inaczej można ocenić postawę późniejszych monarchów - Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego. Byli oni mocno związani z Francją. Niestety nie przejęli z Francji dobrych wzorów gospodarczych, które były już w tamtych czasach wprowadzane w życie przez Jana Baptystę Colberta, ministra króla Ludwika XIV. Doktryna merkantylizmu, którą lansowano wtedy we Francji nie była może doskonała, ale nawet krok w tym kierunku pozwoliłby Rzeczypospolitej zdiagnozować główne gospodarcze i handlowe bolączki. Spojrzenie na handel Rzeczypospolitej okiem merkantylisty od razu uwidoczniłoby niekorzystny bilans w handlu z Turcją. I to obydwu władcom można zarzucić, że nie zajęli się gospodarką, zamiast wdawać się w jałowe próby reform na sejmach zdominowanych przez obcych agentów. Profesor Dziubiński napisał w swojej książce, że nie charakteryzował polityki handlowej Rzeczypospolitej wobec Turcji, bo jej po prostu nie było. To może trochę przesadne stwierdzenie, bo pewne próby prowadzenia takiej polityki podjęto już za czasów okupacji moskiewskiej, którą uosabiał Stanisław August Poniatowski. Wszelkie próby działania długofalowego w interesie Polski były jednak wtedy paraliżowane przez urzędników carycy Katarzyny II, o czym prof. Dziubiński pisze szczegółowo.

Ponieważ Turcja dostarczała Polsce większości towarów luksusowych, nie było podstaw do rozwoju własnego rzemiosła i manufaktur. Dopiero w XVIII wieku magnaci zaczęli w swoich dobrach rozwijać produkcję konkurencyjną dla tureckiej.

Jak widać królowie Rzeczypospolitej nie zrobili nic, żeby rozpocząć proces oddzielenia polskiego żywiciela od tureckiego pasożyta. Zdarzyła się jednak rzecz nieoczekiwana. Od lat 60-tych XVII wieku turecki pasożyt zaczął dusić swojego polskiego żywiciela. Odsunięcie przychylnego Polsce chana krymskiego, przygarnięcie zbuntowanych wobec Rzeczypospolitej Kozaków Doroszenki było wstępem do wojny Turków z Polską. Wydarzenia wojenne są dość dobrze znane. Chciałbym jednak przytoczyć przedstawione przez profesora Dziubińskiego fakty z końca XVII wieku, które mogą wskazywać, że Turcy tak jakby zapomnieli, jak ważny dla pomyślności ich państwa był handel.

Po zdobyciu Kamieńca Podolskiego przez Turków w 1672 r. część kupców ormiańskich udała się do Rzeczypospolitej. Ale wkrótce potem Turcy przesiedlili pozostałych w Kamieńcu Ormian i Żydów do Tracji, a Polaków do Chocimia. Co prawda handlem zajęli się wtedy niektórzy Turcy z kamienieckiego garnizonu, ale generalnie rola Kamieńca jako ośrodka handlowego bardzo spadła. Wzrosły szykany wobec kupców ze strony tureckich żołnierzy w Mołdawii, niechętni wobec polskiego handlu byli także mołdawscy hospodarowie, przeważnie Grecy. W 1682 roku Turcy przestali przymykać oko na rejsy kupców ormiańskich z Rzeczypospolitej do tureckiego portu Sinop na południowym wybrzeżu Morza Czarnego, co umożliwiało im uniknięcie ceł w Adrianopolu i Stambule. Zagadkowe jest dla mnie stwierdzenie Dziubińskiego, że po klęsce pod Wiedniem zamarł handel w Stambule, mimo, że kupcy przywieźli tam we wrześniu 1683 bardzo dużo towaru. Kolejnym ciosem dla handlu z Turcją było wg Dziubińskiego obalenie sułtana w 1687 roku.

Wpływ na ceny produktów tureckich w Rzeczypospolitej miało też nasycenie rynku tymi towarami pod koniec XVII w. Wiązało się to między innymi z napływem zdobyczy wojennych z kampanii Sobieskiego. Dziubiński przytacza opinię Jana Chryzostoma Paska po bitwie pod Chocimiem w 1673... 

"Zdobycz nasi wielką wzięli w rzędach, w śrebrach, w namiotach bogatych (...) Nasiało się tedy po wszystkiej Polszcze rzeczy tureckich..."

...i fraszkę Wacława Potockiego:

"Nowy szlachcic z krakowa, chociaż żołnierz k rzeczy,

Szedszy z wojskiem koronnym Wiedniowi w odsieczy ,

Nakupiwszy towarów z tureckiego plonu,

Do Krakowa, gdy drudzy bić się do Strygonu,

Założywszy tandetę u Świętej Barbary,

Po ojcowsku nabyte przedawał towary."

Pierwszy krok dla wyrwania Polski z tureckiej niewoli handlowej został zrobiony, choć król Jan III Sobieski najwyraźniej nie dążył do tego w sposób celowy. W 1692 roku potwierdził przywileje dla kupców greckich handlujących z Turcją. Sobieski jako typowy przedstawiciel siedemnastowiecznej polskiej magnaterii zapewne nie zdawał sobie sprawy, że można żyć inaczej - mniej handlując ze Wschodem. Po przeczytaniu książki Dziubińskiego jeszcze silniej trzymam się zdania, że udział Rzeczypospolitej w Lidze Świętej był bardzo potrzebny. Trzeba było zniszczyć niewolniczy kartel turecko-tatarski niezależnie od kosztów. Ponadto Liga Święta wyzwoliła dla katolicyzmu Węgry. Co prawda mało pozytywnym elementem było to, że Węgry przejęli Habsburgowie, ale czasem Pan Bóg dla realizacji celów posługuje się ludźmi niegodnymi. Odrodzenie religii katolickiej na Węgrzech było skutkiem odsieczy wiedeńskiej. A koniec najazdów tatarskich był wielką korzyścią dla Rzeczypospolitej. Udział w Lidze Świętej przyniósł więc korzyści nie tylko dla Habsburgów czy Węgrów, ale także dla Rzeczypospolitej.   

Wobec trudnej sytuacji pod koniec XVII w. w Mołdawii i na zabranym przez Turków Podolu handel znajdował nowe drogi. "Według ustaleń historyka rumuńskiego L.Demeny'ego , księgi celne sybińskiej komory w Turnu Rosu leżącym w przełomie rzeki Aluty w Karpatach południowych wykazały w latach 1673-1685 wielki wzrost handlu polsko-tureckiego, którego szlaki szły przez Siedmiogród. "

Niestety handel turecki odrodził się za czasów okupacji saskiej w Rzeczypospolitej od ok. 1715 roku. Miejsce podupadłego Lwowa zajęły w tym handlu miasta magnackie - Stanisławów, Brody, Mohylów. Stanisławów rozwinął się już za czasów Jana III Sobieskiego: "Według obserwacji Daleyraca piszącego w latach 80-tych XVII stulecia, jarmarki stanisławowskie nie ustępowały lwowskim i warszawskim." Powodem utrzymywania się handlu tureckiego był gust polskiej szlachty, która przez cały czas saskiej okupacji lubowała się w tureckich wyrobach. Ponieważ zwłaszcza okres Augusta III był dla szlachty czasem dobrobytu (przemarsze wojsk podczas wojny siedmioletniej dotyczyły tylko północy kraju), siła nabywcza polskiej szlachty wzrosła i luksusowe produkty tureckie dalej znajdowały zbyt. Jak pisze Dziubiński: "opinia Kitowicza czy Garczyńskiego o powszechnym korzystaniu w Polsce w epoce saskiej z bardziej lub mniej luksusowych artykulów tureckich oraz fakt, że zasięg terytorialny importu i eksportu w handlu między Polską a Turcją był duży, mogą skłaniać do hipotezy, iż polskie obroty roczne z Imperium Osmańskim przewyższały roczny obrót w 1750 r. Anglii, Wenecji i Holandii (..) Przypuszczenie to wydaje się wielce prawdopodobne, skoro polski eksport tylko jednego artykułu i tylko do jednego miasta Benderu miał wartość w tym czasie 22-54 tysięcy piastrów. Być może więc wartość obrotów polsko-tureckich w pierwszej połowie XVIII w. mieściła się między wartością handlu w Stambule trzech wymienionych państw, a wielkością obrotów Francji..."

W XVIII wieku świadomość ekonomiczna polskiej szlachty znacznie wzrosła i pojawiły się już negatywne podsumowania handlu tureckiego. "Zdaniem Józefa Mikoszy i Kajetana Chrzanowskiego piszących w latach osiemdziesiątych handel orientalny to jedynie 'znaczne kradziestwo naszego skarbu' za 'bakalie, tutiun, materyjki różne, cytryny, pomarańcze i inne, nic nie wychodzi z kraju naszego w zamian'. Towary z fabryk tureckich 'do zbytku tylko służące, pieniądze z kraju wyprowadzają' ".

Były to jednak typowe rozważania Polaków mądrych po szkodzie. W tym czasie Polska była zniewolona i nie była już w stanie prowadzić własnej polityki gospodarczej. Ciekawą sprawą jest to, czy zaborcy dzieląc Polskę w 1772 r. mieli na uwadze całkowite zniszczenie handlu Rzeczypospolitej z Turcją. Dziubiński zauważył, że trzy główne polskie emporia handlowe dominujące w tym handlu - Stanisławów, Lwów i Brody znalazły się w zaborze austriackim. W 1793 r., po drugim rozbiorze Polska przestała w ogóle graniczyć z Turcją. 

---

tagi: żydzi  handel  turcja  niewolnictwo  ormianie 

	zw
	14 marca 2025 17:15

28     937    7 zaloguj sie by polubić