W 1904 roku w Szanghaju wielki sukces odniosła opera Guazhong lanyin o podboju Polski przez Turcję. Atrakcją dla widzów była egzotyczna tematyka, ale także treść, która była alegorią ówczesnej sytuacji we wschodniej Azji. Ktoś mógłby pomyśleć, że wobec tego nazwy krajów pojawiających się w operze nie miały dla twórców i widzów większego znaczenia. Ale było inaczej. W tym czasie losy Polski były dość dobrze znane wykształconym Chińczykom.

Twórca opery Wang Xiaonong wiedział, że Polska została w XVIII wieku podzielona między Rosję, Prusy i Austrię. Pisał o tym kilka lat wcześniej polityk i dziennikarz Liang Quichao i artykuł ten zrobił wrażenie na chińskiej elicie. Mimo wiedzy jak było naprawdę, Wang Xiaonong wolał przedstawić fikcyjny podbój Polski przez Turcję. Amerykańska autorka Rebecca Karl pisała, że Wang Xiaonong uczynił tak nieprzypadkowo - Turcja także była krajem, o którego losach dyskutowano w Chinach. Jej zdaniem operę można było interpretować na dwa sposoby - nawiązywała ona do opanowania Korei przez Japonię i w tej interpretacji przedstawiona w operze Polska była Koreą, a Turcja Japonią. Ale była też druga, bardziej poruszająca Chińczyków interpretacja - że Polska w operze reprezentowała Chiny, a Turcja świat Zachodu - mocarstwa takie jak Wielka Brytania, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone czy Niemcy, które wówczas grabiły i terroryzowały Chiny.

Pierwszy akt opery kończył się klęską militarną Polski oznaczającą jej całkowity upadek. Drugi akt nie zachował się, ale według chińskiego recenzenta zawierał: "sceny w parlamencie, kościele, tańce, agentów, konspirację, zabójstwa, stowarzyszenia patriotyczne i ataki samobójcze". Czyli wypisz wymaluj polski XIX wiek, może z wyjątkiem rozumianych dosłownie ataków samobójczych, które były bardziej typowe dla Azji. Rebecca Carl przypuszcza, że drugi akt mógł zawierać instruktaż jak doprowadzić do narodowej jedności przeciwko wrogowi. Autor opery wiedzę na temat rozbiorów Polski czerpał nie tylko z artykułu Ling Quichao, ale także z książki japońskiego intelektualisty Shibue Tamotsu, który w uproszczony sposób popularyzował filozofię i literaturę historyczną Zachodu.

Opera przedstawiała Polskę i Turcję jako kraje różniące się kulturowo. O podboju Polski zadecydowała w niej zdrada polskiego magnata. Chińczycy, znający dzieje Polski także z przetłumaczonych na chiński brytyjskich opracowań wiedzieli o tym, że do upadku Polski przyczyniły się wewnętrzne spory i zdrada. W chińskiej publicystyce przełomu XIX i XX wieku przyczynę rozbiorów Polski widziano w nie sprzyjającym stabilizacji systemie elekcji królów, skorumpowaniu magnatów i ich pogardzie dla narodu, oraz opieraniu się różnych stronnictw na pomocy z zagranicy.

Jak pisze Carl Strikwerda politycy chińscy, którzy chcieli zreformować kraj dyskutowali o losach Polski. Wiedzieli, że polski naród pomimo braku państwa pod koniec XIX wieku się odradzał - Polacy obronili swój język i doprowadzili do wzrostu świadomości narodowej w niższych warstwach społeczeństwa. Lu Xun, uważany za ojca współczesnej chińskiej literatury chwalił w 1908 r. Mickiewicza jako przykładowego nacjonalistę, który w sytuacji braku państwa oddziaływał na uczucia narodu.

Reformatorzy chińscy znajdowali wiele analogii dla swojego kraju z sytuacją Polski. Oni także mieli także do czynienia ze zdrajcami, którzy współpracowali z obcymi mocarstwami. I także chcieli "pójść w lud". Niekiedy zwalczali myśl konfucjańską, propagując w zamian "naukę Zachodu". Niestety, nauka Zachodu propagowana w Chinach to często był pozytywizm, darwinizm i materializm. Skutki wpływu tych nurtów było widać w życiu Chin w XX wieku. Na tym przykładzie widać, jak fatalne skutki miała kasata jezuitów w XVIII wieku. Obecni na chińskim dworze cesarskim jezuici próbowali pokazać Chińczykom trochę inny obraz kultury europejskiej. Ostatecznie jednak wydarzenia XIX wieku sprawiły, że Europejczycy zaczęli się kojarzyć Chińczykom z handlarzami opium i prowadzącymi rabunek armiami interwencyjnymi. A ofiarą niechęci do Europejczyków padali często misjonarze i chińscy chrześcijanie.

Autorzy piszący o chińskich intelektualistach z przełomu XIX i XX wieku zgodnie z dosyć rozpowszechnionym zwyczajem traktują ich trochę jak zawieszonych w próżni. Nie zastanawiają się, czy nie mieli przypadkiem sponsorów i inspiratorów. A wykazanie inspiracji brytyjskiej czy amerykańskiej nie jest wcale jakimś trudnym zadaniem.

Anglicy działali na terenie Chin obstawiając różne warianty rozwoju wydarzeń. Z jednej strony byli mocno zakorzenieni w oficjalnych strukturach cesarstwa dynastii mandżurskiej - ważne znaczenie miała angielska kontrola nad Cesarskim Zarządem Ceł. Z drugiej strony kształcili reformatorów i rewolucjonistów zmierzających albo do przekształcenia, albo do obalenia monarchii. Niezależnie od tego, czy sytuacja w Chinach miała się rozwinąć w kierunku zachowania władzy dworu cesarskiego, stworzenia monarchii konstytucyjnej czy republiki, Anglicy zawsze mogli liczyć na swoich wychowanków. Lub wychowanków swoich sojuszników z Japonii. Na przełomie XIX i XX wieku wielu młodych Chińczyków studiowało w Japonii.

O chińskich rewolucjonistach dążących do wprowadzenia republiki i ich liderze Sun Jat-senie pisał w książce "Jak nakręcić bombę" Szymon Modzelewski. Środowisko które wystawiło operę Guazhong lanyin i dyskutowało na jego temat nie było jednak prorepublikańskie. Autor opery Wang Xiaonong był z pochodzenia Mandżurem, więc trudno przypuszczać, aby dążył do obalenia dynastii wywodzącej się z jego narodu. Dyskusje nad treścią opery prowadzili głównie zwolennicy zreformowania cesarstwa i przekształcenia go w monarchię konstytucyjną. Kilka lat wcześniej, w 1895 roku stworzyli oni w Pekinie Towarzystwo Studiów nad Potęgą. Jak pisał sinolog Włodzimierz Cieciura - Towarzystwo cieszyło się poparciem "nie tylko postępowych chińskich urzędników i intelektualistów [...] ale i licznego grona cudzoziemskich sympatyków, szczególnie protestanckich misjonarzy z Towarzystwa Propagacji Wiedzy Chrześcijańskiej i Ogólnej wśród Chińczyków (Society for the Diffusion of Christian and General Knowledge Among the Chinese – SDK), posługującego się chińską nazwą Guangxuehui [...] Wśród członków SDK-Guangxuehui szczególnie mocno zaangażowany w sprawę chińskich reform był Timothy Richard (1845–1919), mający szerokie kontakty na dworze cesarskim walijski baptysta i od 1891 r. sekretarz SDK."

Można zatem wysunąć hipotezę, że to ów walijski baptysta albo inny protestant podsunął Chińczykom przykład Polski jako przestrogę - "jeśli się nie zreformujecie - skończycie jak Polacy". I była to także przestroga przed Rosją, z którą chciała się sprzymierzyć część chińskiej elity.

Wykształceni przez Brytyjczyków reformatorzy próbowali przekształcenia cesarstwa podczas tzw. stu dni reform, kiedy to w 1898 roku uzyskali wpływ na cesarza Kuang Sü (Guangxu), ale zostali obaleni przez klikę związaną z Tzu-Hsi (Cixi, Tse-Hi) - ciotką cesarza i wdową po jednym z poprzednich cesarzy. Tzu-Hsi faktycznie rządziła w imieniu słabego imperatora. Witold Rodziński pisze, że cesarzowa wdowa była związana z Rosją. Niektórzy reformatorzy w wyniku represji kliki dworskiej stracili życie, ale dwaj główni przywódcy - Kang Youwei i Liang Quichao uniknęli śmierci dzięki pomocy Anglików i Japończyków i udali się na emigrację. Jak pisze Witold Rodziński, Kang Youwei w okresie, kiedy miał wpływ na rządy napisał pracę pt. Notatki o rozbiorach i upadku Polski, którą przedstawił cesarzowi w lipcu 1898 r. We wstępie do niej pisał: "Nie potrafię czytać spokojnie dziejów Polski i zmuszony jestem od czasu do czasu przerywać czytanie, gdyż łzy zalewają mi oczy. Przeżywałem tragiczny los narodu i króla polskiego i myślałem o przyszłości Chin".

Złe przeczucia Kang Youwei co do przyszłości Chin były uzasadnione. Co prawda nikt wymazywał Chin z mapy, tak jak zaborcy chcieli wymazać Polskę. Ale Chiny miały jeszcze przed sobą wiele nieszczęść. Rewolucja, która w 1911 r. obaliła cesarstwo dynastii mandżurskiej rozpoczęła się w znanym nam skądinąd Wuhan (czyli trójmieście Wuczang-Hankou-Hanjang). Wuhan ze względu na centralne położenie był ważnym ośrodkiem militarnym z bogato wyposażonymi arsenałami. Arsenał z maszynami pochodzącymi z koncernu Kruppa już w 1895 r. produkował miesięcznie 500 karabinów, 100 tys. sztuk amunicji i 7 tysięcy pocisków artyleryjskich. W Hanjang znajdowała się "największa fabryka Azji", ogromna huta, dająca 90 % produkcji całych Chin jeśli chodzi o żelazo i stal. Delegacje z Japonii przyjeżdżały oglądać hutę. Wuhan był też drugim po Szanghaju ośrodkiem produkcji tekstylnej, a także dysponował mennicą, papierniami, cegielniami. Antymonarchiczni rewolucjoniści, często młodzi ludzie wykształceni w Japonii, agitowali przeciwko cesarstwu wśród żołnierzy w Wuhanie. Nowa polityka rządu cesarskiego zakładała wzrost liczby ludzi wykształconych w armii. Ludzie ci okazali się bardzo podatni na rewolucyjną agitację.

Do rozpoczęcia walk rewolucyjnych przyczynił się przypadkowy (?) wybuch należącej do spiskowców bomby, do którego doszło 9 października 1911 r. na terenie rosyjskiej placówki handlowej w Hankou (Hankou było tzw. portem traktatowym i mocarstwa mogły wykorzystywać rzekę Jangcy do żeglugi do tego portu). Konspiratorzy obawiając się represji na wielką skalę przyspieszyli wybuch przygotowywanego powstania. Gubernator prowincji i głównodowodzący wojskowy uciekli z terenu walk. Powstańcy nie mając przywódcy zmusili pod groźbą rozstrzelania do firmowania rebelii swoim nazwiskiem jednego z pułkowników, który dobrowolnie nie chciał się do nich przyłączyć. Walki w Wuhan, zwłaszcza w listopadzie 1911 r. były bardzo ciężkie i powstańcy byli bliscy klęski, ale do tego czasu przeciwko cesarzowi zbuntowała się większość prowincji. 25 grudnia 1911 r. do Szanghaju przybył z Londynu Sun Jat-sen i parę dni później został ogłoszony tymczasowym prezydentem Republiki Chińskiej, a w lutym ogłoszono abdykację cesarza Puyi. Na temat tych wydarzeń tak pisał Szymon Modzelewski: "w wydarzeniach chińskiej rewolucji 1911 roku widać wszystkie elementy rewolucji XX wieku: ruch rewolucyjny finansowany i popierany z zewnątrz (z reguły przez Wielką Brytanię albo Stany Zjednoczone), współpraca rewolucjonistów z przestępcami, nagły rozwój czytelnictwa ludowego, zbrojny przewrót i obalenie monarchii, wydanie kraju na łup banków i korporacji i wynikające z tego opłakane skutki dla miejscowej ludności."

Do tej oceny mogę dodać tylko jedno - także chińskie cesarstwo przed swoim upadkiem wydawało kraj na łup banków i korporacji (o czym też można przeczytać w "Jak nakręcić bombę"), zaciągając długi za granicą i przyznając koncesje za łapówki. Tyle tylko, że po upadku dynastii mandżurskiej sytuacja jeszcze się pogorszyła. W republice nastały rządy skłóconych ze sobą dowódców wojskowych i niemal nieustanna wojna domowa i rabunek, a po latach także inwazja japońska. Zagraniczne rządy i korporacje mogły łatwo wygrywać jednych dowódców przeciw drugim. Firmy zajmujące się sprzedażą broni mogły liczyć na duże dochody. Chińscy wodzowie zaciągali też kolejne pożyczki za granicą. Mogło się też wydawać, że będzie realizowany "polski" scenariusz rozbiorowy - Rosja zdobywała wpływy w Mongolii, zaś Wielka Brytania w Tybecie i chińskie władze były zmuszone do uznania autonomii tych krajów. Wybuch I wojny światowej i kłopoty innych mocarstw sprawiły, że dominującą rolę w Chinach zaczęła odgrywać Japonia.

Jak z tego chaosu wyłoniło się komunistyczne państwo Mao Tse-tunga to już inna historia. Warto jeszcze zauważyć, że Wuhan, od którego rewolucja się zaczęła jeszcze parę razy miał odegrać ważną rolę - jako siedziba lewicowego rządu Kuomintangu w latach 1926-1927, jako symbol oporu przeciwko Japończykom w 1938 r. i jako miejsce buntu wojskowego w lipcu 1967 roku (bo w ChRL Wuhan nadal odgrywał wielką rolę jako ośrodek militarny). Wuhan był też miejscem popisów pływackich Mao Tse-tunga w 1956 roku, który właśnie tam trzykrotnie przepłynął rzekę Jangcy.

 

Carl J. Strikwerda, Imagining a Global World: Imperialism, Nationalism, and the Tragedy of Great Power Politics in the First Era of Globalisation, 1870-1914, Culture & Civilization vol 5, red. G.R.Ricci, New Brunswick 2013

Rebecca E. Karl, Staging the World: Chinese Nationalism at the Turn of the Twentieth Century, Duke University Press 2002

https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/17/ap1702.pdf

Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum 1992

Szymon Modzelewski, Jak nakręcić bombę, Klinika Języka 2018

James E. Sheridan, China in Disintegration, The Free Press 1975

Feng Tianyu, The New Policies In Hubei, w: China: How The Empire Fell, red. Joseph W. Esherick, C.X.George Wei Routledge 2014

Jane Hathaway, Rebellion, Repression, Reinvention: Mutiny in Comparative Perspective, Greenwood Publishing Group, 2001

---

tagi: rewolucja  chiny  sun jat-sen  rozbiory polski 

	zw
	27 marca 2020 22:04

21     2614    16 zaloguj sie by polubić